Έντομα Αποθηκευμένων Τροφίμων και Προϊόντων

Τα έντομα που συναντώνται στα αποθηκευμένα γεωργικά προϊόντα και τρόφιμα, κατατάσσονται σε διάφορες τάξεις. Τα κυριότερα είδη εντόμων ανήκουν στις τάξεις Coleoptera και Lepidoptera, αλλά υπάρχουν και είδη των τάξεων Diptera, Psocoptera κ.ά. Υπό την ευρεία έννοια του όρου, έντομα αποθηκών είναι και οι κατσαρίδες (Blattaria) ή τα «ψαράκια» (Thysanura). Ακόμα, σε χώρους που φιλοξενούν τρόφιμα, μπορούν να βρεθούν συχνότατα και Hymenoptera και Hemiptera, ως αρπακτικά ή παρασιτοειδή άλλων ειδών. Επιπροσθέτως, στα αποθηκευμένα τρόφιμα βρίσκονται και πολλά είδη ακάρεων, κυρίως της τάξης Astigmata αλλά και Prostigmata, Mesostigmata κ.ά. Τέλος, σημαντικοί ζωικοί εχθροί αποθηκών είναι και τα τρωκτικά, τα οποία αναφέρονται σε άλλη ενότητα του Οδηγού. Παρακάτω θα αναφερθούμε μόνο στις δύο σημαντικότερες τάξεις, τα Coleoptera και τα Lepidoptera.

Το οικοσύστημα της αποθήκης είναι ιδιαίτερα περίπλοκο, καθώς αποτελεί ένα μοναδικό «κλειστό» οικοσύστημα, το οποίο έχει δημιουργηθεί αποκλειστικά από τον άνθρωπο (man-made) και δεν επηρεάζεται από το εξωτερικό περιβάλλον (θερμοκρασία, ηλιοφάνεια κ.ά.) στο βαθμό που συμβαίνει με άλλα συναφή συστήματα (π.χ. θερμοκήπια). Έτσι και τα έντομα (καθώς και οι άλλοι ζωικοί εχθροί), στις περισσότερες περιπτώσεις, έχουν προσαρμόσει τη βιολογία τους στα χαρακτηριστικά του εκάστοτε χώρου που φιλοξενεί το εκάστοτε ενδιαίτημα. Χαρακτηριστικό των εντόμων αυτών είναι η δυνατότητά τους να «ταξιδεύουν» σε μεγάλες αποστάσεις (insect travellers) με τα ίδια μέσα με τα οποία ταξιδεύουν και τα τρόφιμα, μέσω των χερσαίων, θαλασσίων και εναερίων οδών. Για το λόγο αυτό, τα κυριότερα έντομα αποθηκών έχουν σήμερα παγκόσμια εξάπλωση. Παρόλο που εξελικτικά, τα έντομα αυτά υπήρξαν έντομα αγρού στο παρελθόν, πολλά από αυτά βρίσκονται σχεδόν αποκλειστικά σε εσωτερικούς χώρους και κατά συνέπεια, σχετίζονται και αυτά με τη Δημόσια Υγεία (βλ. παρακάτω). Τόσο τα Coleoptera όσο και τα Lepidoptera είναι ολολετάβολα, ενώ ως ακμαία, μόνο τα Coleoptera τρέφονται.

Τα περισσότερα είδη που βρίσκονται σε αποθηκευμένα τρόφιμα ακολουθούν μια συγκεκριμένη οικολογική διαδοχή, η οποία καθορίζεται στο μέγιστο βαθμό από το είδος και την κατάσταση του προϊόντος. Έτσι, η προσβολή συχνά ξεκινά από τα λεγόμενα «πρωτεύοντα» είδη (primary colonizers) τα οποία είναι ικανά να προσβάλλουν με ευκολία ακέραιο προϊόν, όπως είναι οι σπόροι των σιτηρών και άλλα συναφή «συμπαγή» προϊόντα (ζυμαρικά κ.ά.). Εδώ κατατάσσονται αρκετά είδη, όπως τα Sitophilus oryzae, S. granarius, S. zeamais (Coleoptera: Curculionidae), Rhyzopertha dominica (Coleoptera: Bostrychidae) και Sitotroga cerealella (Lepidoptera: Gelechiidae), Acanthoscelides obtectus και Bruchus spp. (Coleoptera: Bruchidae).

Για τα είδη αυτά, οι προνύμφες αναπτύσσονται στο εσωτερικό των σπόρων και η προσβολή εξελίσσεται χωρίς να φαίνεται. Τα δευτερεύοντα είδη (secondary colonizers) είναι αυτά που αναπτύσσονται σε ήδη προσβεβλημένα προϊόντα (π.χ. προσβεβλημένους σπόρους από πρωτεύοντα είδη) ή επεξεργασμένα προϊόντα (π.χ. άλευρα, πίτυρα κ.ά.). Για τα είδη αυτά, οι προνύμφες αναπτύσσονται στο εξωτερικό των προϊόντων. Τα περισσότερα έντομα αποθηκών ανήκουν σε αυτή την κατηγορία. Ενδεικτικά αναφέρονται τα είδη Tribolium castaneum, T. confusum, Tenebrio molitor, Palorus spp., Latheticus oryzae (Coleoptera: Tenebrionidae), Ephestia elutella, E. kuehniella, E. cautella, Plodia interpunctella, Pyralis farinalis (Lepidoptera: Pyralidae), Tinea granella (Lepidoptera: Tineidae), Oryzaephilus surinamensis, O. mercator, Ahasverus advena (Coleoptera: Silvanidae) και Cryptolestes spp. (Coleoptera: Laemophloeidae).

Τα είδη αυτά αναπτύσσουν ταχύτατα μεγάλους πληθυσμούς ενώ μερικά έχουν ιδιαίτερα μεγάλο κύκλο τροφικών προτιμήσεων. Για παράδειγμα, το P. interpunctella βρίσκεται σε άλευρα αλλά και σε βοτανικές συλλογές, σοκολάτα, όσπρια και ξηρούς καρπούς. Ομοίως και το λεγόμενο «σκαθάρι του καπνού», Lasioderma serricorne (Coleoptera: Anobiidae) παρόλο που αποτελεί το σημαντικότερο εντομολογικό εχθρό του αποθηκευμένου καπνού, βρίσκεται σε άλευρα, πίτυρα, σοκολάτα, μπαχαρικά, αποξηραμένα φρούτα, ζυμαρικά κ.ά. Αντιθέτως, ορισμένα είδη, όπως το Carpophilus hemipterus (Coleoptera: Nitidulidae), έχουν μικρότερο κύκλο τροφικών προτιμήσεων, όπως τα αποξηραμένα φρούτα. Στη συνέχεια, σημαντικό ρόλο παίζει μια άλλη κατηγορία εντόμων, τα οποία ονομάζονται γενικώς «μυκητοφάγα» (fungus feeders). Εδώ ανήκουν πολλά είδη, με σημαντικότερα τα είδη των οικογενειών Cryptophagidae και Mycetophagidae. Η παρουσία αυτών των ειδών σχετίζεται άμεσα με την αποσύνθεση και την υποβάθμιση του προϊόντος και η εύρεση τους σε χώρους που φιλοξενούν τρόφιμα προδίδει πλημμελείς συνθήκες υγιεινής. Γενικά, τα είδη αυτά δεν αναπτύσσονται σε αυτό καθ’ αυτό το προϊόν αλλά σε σπόρια και υφές μυκήτων που αναπτύσσονται πάνω σε αυτό. Το τελευταίο στάδιο της οικολογικής διαδοχής αποτελούν οι «αποσυνθέτες» (scavengers) οι οποίοι προκαλούν την περαιτέρω ποσοτική απομείωση και ποιοτική υποβάθμιση του προϊόντος. Εδώ ανήκουν τα είδη της οικογένειας Dermestidae αλλά και τα μυκητοφάγα. Επίσης, θα πρέπει να αναφερθούν πολλά είδη των γενών Attagenus, Trogoderma, Anthrenus και Dermestes, τα οποία τρέφονται με ευκολία από ύλες ζωικής προέλευσης.

Επιπροσθέτως, μια κατηγορία εντόμων είναι τα αρπακτικά και τα παρασιτοειδή, τα οποία ανήκουν στα Hemiptera και τα Hymenoptera. Αυτά θα πρέπει να θεωρηθούν ως «ωφέλιμα» διότι τρέφονται με άλλα είδη που υπάρχουν στο προϊόν. Παρόλα αυτά, η προσθήκη ωφέλιμων ειδών στο χώρο και στο προϊόν δεν έχει την ίδια σημασία με την αντίστοιχη χρήση των ωφέλιμων στη φυτοπροστασία, δοθέντος του ότι πρόκειται ουσιαστικά για προσθήκη και άλλων εντόμων στα τρόφιμα. Συνεπώς, η βιολογική καταπολέμηση εντόμων των αποθηκευμένων προϊόντων με αρπακτικά και παρασιτοειδή θα πρέπει να εξετάζεται με ιδιαίτερη προσοχή. Το ίδιο ισχύει και στην περίπτωση της προσθήκης σκευασμάτων παθογόνων εντόμων, όπως οι εντομοπαθογόνοι μύκητες.

Πρέπει τέλος να τονιστεί ότι υπάρχει και μια τελευταία κατηγορία εντόμων, τα λεγόμενα «έντομα επισκέπτες» τα οποία βρίσκονται συχνά σε εσωτερικούς χώρους, αλλά δεν σχετίζονται με το προϊόν. Η παρουσία τους λοιπόν σε αποθήκες και συναφείς χώρους είναι τυχαία και η όποια απόφαση για λήψη μέτρων καταπολέμησης θα πρέπει να αποφασίζεται με βάση τη σοβαρότητα της παρουσίας τους. Πρόκειται κυρίως για μεγαλόσωμα Coleoptera αλλά και για Orthoptera όπως τα Gryllidae.

Curculionidae

Εδώ ανήκουν τα είδη του γένους Sitophilus. Τα Sitophilus αναπτύσσονται πρωτίστως σε ακέραιους σπόρους δημητριακών, όπως το σιτάρι, ο αραβόσιτος και το ρύζι αλλά και πιο σπάνια σε σπόρους ψυχανθών. Επίσης, βρίσκονται συχνά σε συσκευασμένα τρόφιμα, όπως το αποφλοιωμένο ρύζι και τα ζυμαρικά. Μόνο τα ακμαία είναι εμφανή, ενώ τα ατελή στάδια αναπτύσσονται στο εσωτερικό των σπόρων, χωρίς η προσβολή να φαίνεται. Ενδεικτικά αναφέρεται, ότι μέχρι την εμφάνιση των ακμαίων, οι προνύμφες μπορούν να μειώσουν εσωτερικά το βάρος των σπόρων που προσβάλουν σε ποσοστό πάνω από 50%.

Bostrychidae

Πρόκειται για μια οικογένεια με ξυλοφάγα είδη. Παρόλα αυτά, ένα είδος, το R. dominica, αποτελεί έναν από τους σημαντικότερους εχθρούς των αποθηκευμένων δημητριακών παγκοσμίως. Ευνοείται από υψηλές θερμοκρασίες, ενώ μπορεί να προσβάλλει σπόρους οι οποίοι έχουν χαμηλή περιεκτικότητα σε υγρασία (ακόμα και 8%). Το θήλυ ωοτοκεί στο εξωτερικό μέρος των σπόρων και η προνύμφη εισέρχεται σε αυτόν προκαλώντας σοβαρότατες ζημιές. Εκτός από την προσβολή σε αποθηκευμένα προϊόντα, το είδος αυτό έχει την ικανότητα να διατρυπά με ευκολία διάφορες συσκευασίες, όπως το πολυαιθυλένιο και το πολυπροπυλένιο.

Laemophloeidae και Silvanidae

Εδώ ανήκουν τα είδη των γενών Cryptolestes και Oryzaephilus, αντίστοιχα. Βρίσκονται σε αμυλούχα προϊόντα, αλλά και σε αποξηραμένα φρούτα. Πρόκειται για δευτερεύοντα είδη, δηλαδή βρίσκονται συνήθως σε ήδη προσβεβλημένα ή επεξεργασμένα προϊόντα και για αυτό οι προνύμφες τους βρίσκονται στο εξωτερικό μέρος των προϊόντων. Θα πρέπει να αναφερθεί όμως ότι, πολλά είδη είναι ικανά να τρέφονται με τα «μαλακά» μέρη του σπόρου, δηλαδή το έμβρυο, με μεγάλη ευκολία. Επίσης, προτιμούν προϊόντα και χώρους με υψηλή υγρασία.

Tenebrionidae

Εδώ περιλαμβάνεται ένας μεγάλος αριθμός ειδών, με κυριότερα τα είδη του γένους Tribolium. Τα είδη αυτά βρίσκονται κυρίως σε αμυλούχα προϊόντα, όπως τα άλευρα και τα πίτυρα, αλλά και σε σπόρους δημητριακών. Αναπτύσσουν ταχύτατα σημαντικούς πληθυσμούς ενώ είναι ιδιαίτερα ανθεκτικά σε πολλές κατηγορίες εντομοκτόνων με διάφορους τρόπους δράσης.

Bruchidae

Οι λεγόμενοι «βρούχοι» είναι έντομα που βρίσκονται αποκλειστικά σε αποθηκευμένα ψυχανθή. Μάλιστα, κάθε είδος ψυχανθούς προσβάλλεται και από διαφορετικό βρούχο. Για παράδειγμα, το A.obtectus βρίσκεται μόνο στα φασόλια και τη σόγια, το Bruchus lentis στη φακή και το B. pisorum στα μπιζέλια. Ως πρωτεύοντα έντομα, προσβάλλουν τους σπόρους από το εσωτερικό τους μέρος. Σε πολλά από τα Bruchidae η προσβολή ξεκινά από τον αγρό, λίγο πριν τη συγκομιδή, και για αυτό το λόγο συστήνεται επέμβαση με εντομοκτόνα σε προ-συγκομιστικό στάδιο.

Dermestidae

Στα Dermestidae ανήκουν είδη τα οποία τρέφονται με ύλες ζωικής προέλευσης, όπως τα είδη των γενών Anthrenus και Dermestes. Η παρουσία τους σε αποθήκες, συνδέεται και με ταυτόχρονη παρουσία άλλων ειδών. Προσβάλλουν δέρματα, τάπητες, μάλλινα αλλά και πίνακες ζωγραφικής, εντομολογικές συλλογές κ.ά. Η προσβολή γίνεται αποκλειστικά από τις προνύμφες. Στην οικογένεια αυτή ανήκουν όμως και είδη τα οποία είναι φυτοφάγα, τρέφονται δηλαδή με αποθηκευμένες ύλες φυτικής προέλευσης, όπως είδη των γενών Trogoderma και Attagenus.

Δημόσια Υγεία

Λόγω της σχέσης των εντόμων αυτών με τα τρόφιμα, αλλά και με τους χώρους που τα φιλοξενούν, είναι σαφές ότι η παρουσία τους σχετίζεται άμεσα με τη Δημόσια Υγεία. Η παρουσία τους αυτή έχει άμεσες επιπτώσεις για τον άνθρωπο αλλά και χρόνια και αθροιστική δράση. Γενικά, οι επιπτώσεις για τη Δημόσια Υγεία μπορούν να κατανεμηθούν σε τέσσερεις κατηγορίες.

Μια πρώτη κατηγορία ζωικών εχθρών είναι αυτοί που προκαλούν άσθμα, δερματίτιδες και ρινίτιδες στον άνθρωπο. Για παράδειγμα, οι προνύμφες των Dermestidae φέρουν τρίχες οι οποίες μπορεί να προκαλέσουν έντονες δερματίτιδες, φλύκταινες και κνησμό. Ομοίως, οι κατσαρίδες, μετά τα ακάρεα της σκόνης, αποτελούν μια σημαντικότατη αιτία άσθματος.

Μια δεύτερη κατηγορία είναι τα είδη τα οποία μπορούν να μεταφέρουν επικίνδυνους οργανισμούς στα προϊόντα, όπως οι μύκητες, οι οποίοι παράγουν αφλατοξίνες, ή οι εντερόκοκκοι αλλά και άλλα βακτήρια τα οποία είναι σημαντικότατα για την ανθρώπινη υγεία. Εδώ, πολλά είδη από τα Coleoptera (π.χ. Tenebrionidae) αλλά και ακάρεα ή Psocoptera, φαίνεται ότι μπορούν να «μολύνουν» το προϊόν με άλλους οργανισμούς οι οποίοι θα προκαλέσουν, ανάλογα με την περίπτωση, βλάβες στο ήπαρ, διάρροιες κ.ά.

Μια τρίτη κατηγορία είναι η λήψη εντόμων (και άλλων ζωικών εχθρών) με την τροφή. Παρόλο που η λήψη εντόμων, δηλαδή των σωματικών τεμαχιδίων και των παραγώγων τους με την τροφή φαίνεται να είναι ένα συχνό φαινόμενο, εν τούτοις δεν σχετίζεται πάντα με βλάβες για την ανθρώπινη υγεία. Εφ’ όσον τα περισσότερα είδη που αναφέρθηκαν παραπάνω αναπτύσσονται μέσα στο προϊόν, τα ίδια τα έντομα, τα εκδύματα, τα αποχωρήματα αλλά και τα εκκρίματά τους συχνά καταλήγουν στα τρόφιμα, μέσω της επεξεργασίας. Τα πιο συχνά συμπτώματα είναι ο εμετός, η διάρροια και η δυσπεψία αλλά και αλλεργίες, σπαστική κολίτιδα κ.ά.

Τέλος, μια τελευταία κατηγορία είναι τα είδη τα οποία παράγουν τα ίδια τοξίνες. Για παράδειγμα, ορισμένα από τα Tenebrionidae που βρίσκονται σε άλευρα, ζυμαρικά και πίτυρα παράγουν τις λεγόμενες κινόνες (βενζοκινόνες), οι οποίες μπορούν να προκαλέσουν στον άνθρωπο δερματίτιδες, ερύθημα, μείωση όρασης κ.ά. Ακόμα πιο σημαντικό όμως είναι το γεγονός ότι οι κινόνες φαίνεται να συνδέονται με καρκινογενέσεις και σήμερα κατατάσσονται στις τοξικές ουσίες «ευρέος φάσματος». Να σημειωθεί ότι οι κινόνες αντιδρούν άμεσα με ορισμένες ουσίες στα τρόφιμα, όπως οι πρωτεΐνες, καθιστώντας δύσκολη ακόμα και την ανίχνευσή τους.

Τρόποι Διαχείρισης

Πρόληψη: Με την έννοια πρόληψη εννοούμε το σύνολο των μέτρων που πρέπει να ληφθεί, έτσι ώστε να εμποδιστεί η είσοδος των εντόμων στο χώρο και το προϊόν. Εκτός από τους χώρους επεξεργασίας και αποθήκευσης, δεν θα πρέπει να ξεχνάμε ότι και οι οικίες είναι μικρές μονάδες επεξεργασίας και αποθήκευσης τροφίμων. Συνεπώς η κατάσταση του χώρου αλλά και του προϊόντος θα πρέπει να είναι τέτοια που να αποτρέπει την προσβολή. Σημαντικές παρεμβάσεις μπορούν να λάβουν χώρα σε αυτό το επίπεδο, όπως η λεγόμενη «ερμητική» αποθήκευση.

Παρακολούθηση: Υπάρχουν δύο τεχνικές δειγματοληψίας. Η πρώτη, η λεγόμενη «απόλυτη» δειγματοληψία, βασίζεται στη λήψη δειγμάτων προϊόντος, με διάφορες μεθόδους (συχνά με τη χρήση δειγματολήπτη). Στην περίπτωση αυτή, ο αριθμός των εντόμων ανάγεται ανά μονάδα προϊόντος. Η δεύτερη, η λεγόμενη «σχετική» δειγματοληψία, βασίζεται σε διάφορες συσκευές παγίδευσης, οι οποίες μπορεί να έχουν και κάποια ελκυστικά, φερομονικά ή μη. Γενικά, οι παγίδες που χρησιμοποιούνται στα αποθηκευμένα γεωργικά προϊόντα και τρόφιμα ποικίλλουν ανάλογα με τη χρήση, από παγίδες τύπου «σόντας» (probe και pitfalltraps) οι οποίες χρησιμοποιούνται χωρίς ελκυστικό, έως κρεμαστές κολλητικές παγίδες στις οποίες τοποθετείται φερομόνη. Σε αυτή την περίπτωση, οι παγίδες ελέγχονται σε τακτά χρονικά διαστήματα και ανάλογα με τις συλλήψεις αποφασίζεται η λήψη μέτρων ελέγχου.

Αντιμετώπιση: Υπάρχουν διάφοροι τρόποι αντιμετώπισης των εντόμων αποθηκών, με κυριότερη, ακόμα και σήμερα, τη χημική καταπολέμηση. Η χημική καταπολέμηση βασίζεται σε δύο ευρείες κατηγορίες εντομοκτόνων, τα εντομοκτόνα επαφής και τα υποκαπνιστικά ή αέρια εντομοκτόνα. Τα πρώτα εφαρμόζονται στους χώρους, συνήθως με ψεκασμό, ενώ μερικά έχουν έγκριση για απ’ ευθείας εφαρμογή στο προϊόν (π.χ. στα δημητριακά). Τα περισσότερα από αυτά είναι νευροτοξικά, δηλαδή δρουν στο νευρικό σύστημα μέσω επαφής ή μέσω κατάποσης (στομάχου). Αντιθέτως, τα αέρια εντομοκτόνα, δρουν μέσω της αναπνοής των εντόμων. Σε αυτά κατατάσσεται η φωσφίνη, που είναι και το σημαντικότερο εντομοκτόνο της κατηγορίας των υποκαπνιστικών με ευρεία χρήση σε δημητριακά αλλά και σε άλλα προϊόντα.

Σήμερα, κρίνεται επιτακτική η ανάπτυξη άλλων μεθόδων, λόγω της ανάπτυξης ανθεκτικότητας από πολλά έντομα αλλά και λόγω των δυσμενών επιπτώσεων των χημικών εντομοκτόνων στην υγεία. Έτσι, τις τελευταίες δεκαετίες έχουν αναπτυχθεί διάφορες εναλλακτικές μέθοδοι. Σε αυτές, κατατάσσονται οι εφαρμογές διαφόρων αερίων όπως το διοξείδιο του άνθρακα και το άζωτο. Ομοίως, έχουν αξιολογηθεί με επιτυχία και άλλα αέρια, όπως το sulfuryl fluoride, το όζον και το propylene oxide.

Γενικά, εκτός από αυτή καθ΄ αυτή την τοξικότητα των παραπάνω αερίων, ο θάνατος των εντόμων προέρχεται και από την μείωση του οξυγόνου (συνήθως κάτω από 3%).

Μια άλλη ελπιδοφόρα μέθοδος είναι η χρήση φερομονών για την διατάραξη της βιολογίας των εντόμων με σκοπό τη μείωση του πληθυσμού τους.

Οι ακραίες θερμοκρασίες και κυρίως η λεγόμενη «θερμική απεντόμωση» αποτελούν σήμερα μια από τις πιο σημαντικές μεθόδους για αντιμετώπιση των εντόμων αποθηκών σε χώρους επεξεργασίας τροφίμων. Τέλος, η εφαρμογή κενού, υπέρυθρης ακτινοβολίας αλλά και η χρήση συσκευασιών που δεν ευνοούν την ανάπτυξη εντόμων, έχουν και αυτές σημαντικές προοπτικές για το άμεσο μέλλον.