Τερμίτες (Ισόπτερα)

Μορφολογία

Οι τερμίτες ανήκουν στην Τάξη Ισόπτερα των Εντόμων.
Όπως όλα τα έντομα έχουν έξι πόδια και το σώμα τους χωρίζεται σε τρία τμήματα: κεφαλή, θώρακα και κοιλία.
Τα μικρόσωμα (3,0–22,0 χιλιοστά) αλλά τόσο…θαυματουργά αυτά πλάσματα, συγκαταλέγονται μεταξύ των αρχαιοτέρων εντόμων στη φύση. Απολιθώματά τους έχουν βρεθεί σε σχηματισμούς ηλικίας άνω των 100 εκατομμυρίων ετών.
Από τότε, μέχρι σήμερα, τρέφονται αποκλειστικώς με ξύλα και άλλα κυτταρινούχα υλικά. Μαζί με τα ξυλοφάγα κολεόπτερα (σαράκια) αποτελούν τους κυριώτερους ζωϊκούς εχθρούς του ξύλου.
Είναι έντομα κοινωνικά. Οι κοινωνίες τους είναι εξόχως συνεργατικές και συνεκτικές. Τα άτομα μιάς κοινωνίας τερμιτών χαρακτηρίζονται από σχετική μακροζωία π.χ.

Αποικία και Κάστες

Οι τερμίτες ζουν σε συνεργατικές, ανάμικτες ομάδες γνωστές ως αποικίες όπου οι εργασίες κατανέμονται μεταξύ εξειδικευμένων μελών τους. Κάθε κοινωνία έχει διαφορετικές οσμές οι οποίες διευκολύνουν τα μέλη της να αναγνωρίζουν τους συντρόφους τους και να διατηρούν αποστάσεις από τα μέλη άλλων αποικιών.

Αναπαραγωγικά: Είναι τα άτομα που παράγουν όλους τους απογόνους μιάς αποικίας τερμιτών και παίζουν πρωτεύοντα ρόλο στην εξάπλωση και την ίδρυση νέων αποικιών. Διακρίνονται σε πρωτεύοντα και σε δευτερεύοντα αναπαραγωγικά άτομα.

Σμηνουργία: Συνήθως συμπίπτει με περιόδους βροχοπτώσεων. Στις τροπικές χώρες συμβαίνει κατά τις θερμές νύχτες ενώ στις εύκρατες τα περισσότερα είδη σμηνουργούν κατά την ημέρα (Nutting 1969, Minnick 1973, Higa & Tamashiro 1983). Κατά κανόνα οι τερμίτες αποφεύγουν το φως αλλά κατά τη σμηνουργία η συμπεριφορά τους αλλοιώνεται. Μικρές σμηνουργίες είναι δυνατόν να λαμβάνουν χώρα καθ’ όλη τη διάρκεια του έτους, ακόμη και κατά τον χειμώνα, οπότε οι σμηνουργοί εμφανίζονται κοντά σε καμινάδες, αγωγούς θερμάνσεως και άλλα θερμά σημεία (Potter M.F. In Mallis).

Εργάτες: Είναι η πιο πολυπληθής κάστα στις αποικίες των τερμιτών και είναι επιφορτισμένοι με το σύνολο των εργασιών μέσα σε αυτές. Έχουν μαλακό σώμα και χρώμα ωχρόλευκο και είναι εκείνοι που στην πραγματικότητα καταστρέφουν το ξύλο και τα συναφή υλικά. Δεν έχουν πτέρυγες και οφθαλμούς. Τα στοματικά εξαρτήματά τους όμως διαθέτουν σκληρές και ισχυρές γνάθους.

Οπλίτες: Ο κύριος ρόλος των οπλιτών είναι αμυντικός. Η κεφαλή τους είναι μεγάλη, ισχυρή με χρώμα καστανοκίτρινο και στα περισσότερα είδη διαθέτει ένα ζεύγος μεγάλων γνάθων ικανών να τρυπήσουν, να σχίσουν ή να συνθλίψουν τους εχθρούς.

Τροφικές προτιμήσεις

Το κύριο θρεπτικό συστατικό των υλικών που καταναλώνουν οι τερμίτες είναι η κυτταρίνη, το πιο κοινό οργανικό συστατικό στη φύση. Έτσι, κάθε υλικό φυτικής προελεύσεως μπορεί να αποτελέσει την τροφή τους: ζωντανό και νεκρό ξύλο, κλαδιά, ρίζες, χόρτο, φυτικά υπολείμματα, χαρτί, χαρτόνι, καπλαμάς, μοριοσανίδες (Novopan) καθώς και διάφορα βαμβακερά ή φυτικής προελεύσεως υφάσματα.
Τρώγοντας το ξύλο, οι τερμίτες, αποσχίζουν λεπτά τμήματα με τις γνάθους τους χωρίς να τα απομακρύνουν. Τα καταπίνουν και τα αποθηκεύουν στον στόμαχό τους για πέψη, από όπου και τα μοιράζονται με τους συγκατοίκους μέσω τροφαλλάξεως.

Οι εργάτες–τερμίτες ζουν δύο χρόνια περίπου.

Οι βασίλισσες μερικών ειδών μέχρι και 12 χρόνια!

Οι προσπάθειες κάθε μέλους της κοινωνίας αποβλέπουν στην επιτυχία του συνόλου: οι κοινωνίες αυτές αυτοπροστατεύονται, αυτοδιαιωνίζονται και είναι συνεχώς εφοδιασμένες με αποθέματα τροφής, ενώ ο κρυπτικός τρόπος ζωής των μελών, τις προφυλάσσει από εχθρούς και ακραίες συνθήκες θερμοκρασίας (καύσωνας – παγετός).

Σε ένα φυσικό περιβάλλον, οι τερμίτες είναι πολύ ωφέλιμοι καθώς ανακυκλώνουν το ξύλο και τα άλλα συναφή υλικά, αποσυνθέτοντας οργανική ύλη και αποδίδοντάς την ως θρεπτικά στοιχεία στο έδαφος.

Οι στοές που δημιουργούν βελτιώνουν τον αερισμό του εδάφους βοηθώντας την ανάπτυξη των φυτών όπως ακριβώς κάνουν και οι γαιωσκώληκες.
Η μεγάλη καταστροφική δυναμική των τερμιτών οφείλεται στην αδηφαγία και την αφθονία τους από πλευράς ατόμων. Οι μικρές κοινωνίες τους μπορεί να αριθμούν χιλιάδες ενώ οι μεγάλες εκατομμύρια άτομα (Grace 1989, 1992).
Αρκετοί ζωϊκοί οργανισμοί (πτηνά, ερπετά, αμφίβια, θηλαστικά, μυρμήγκια και άλλα αρθρόποδα) καταναλώνουν τερμίτες οι οποίοι αποτελούν σοβαρό μέρος της διατροφής τους ενώ για πολλούς λαούς, κυρίως της Αφρικής, είναι δημοφιλές έδεσμα είτε μαγειρευμένοι με πολλούς τρόπους είτε σε σκόνη, ως προσθετικό σε τρόφιμα (Berenbaum 1995, Pearce 1977).

Εξάπλωση και ταξινόμηση

Οι τερμίτες διακρίνονται σε:

• Yπόγειους: είναι οι πιο διαδεδομένοι και καταστρεπτικοί. Ζούν μέσα στο έδαφος και ορύσσουν περάσματα μέχρι να προσεγγίσουν ξύλο ή κυτταρινούχα υλικά που βρίσκονται πάνω από το έδαφος. Επίσης κατασκευάζουν, για τον ίδιο σκοπό, χωμάτινους αγωγούς επάνω στο τσιμέντο και άλλα «δύσκολα» υλικά ή χρησιμοποιούν ρωγμές ή κοιλότητες σε πλάκες μπετόν και θεμελιώσεις.
• Ξηρού ξύλου: Οι αποικίες τους, μικρότερες από αυτές των υπογείων, ζουν αποκλειστικώς σε ξηρό και υγιές ξύλο.
• Υγρού ξύλου: Προσβάλλουν ξύλο με υψηλή περιεκτικότητα σε υγρασία. Έχουν εμφανώς μεγαλύτερο μέγεθος από τους υπόγειους.
• Θεριστές. Έχουν πολλές ομοιότητες με τους υπόγειους τερμίτες κυρίως όσον αφορά στη δομή της φωληάς τους. Αυτό που τους διακρίνει ως προς την συμπεριφορά είναι ότι, αν και κατασκευάζουν δίκτυο υπόγειων στοών, ανεβαίνουν στην επιφάνεια του εδάφους και διανύουν μικρές αποστάσεις σε μονοπάτια, προστατευόμενοι από τους οπλίτες. Κόβουν και συλλέγουν μικρά τμήματα φυτών και τα μεταφέρουν στη φωληά τους ως απόθεμα τροφής. Υψηλοί πληθυσμοί τέτοιων τερμιτών, προκαλούν καταστροφές σε βοσκότοπους.

Τα ακόλουθα στοιχεία αφορούν στα είδη τερμιτών που απαντώνται, μέχρι σήμερα, στην Ελλάδα.

• Reticulitermes lucifugus Οικογ. Rhinotermitidae

Υπάγεται στους υπόγειους τερμίτες.

Τα πτερωτά τέλεια έχουν μήκος σώματος 6-8 χιλ. Και οι πτέρυγες 9 χιλ. Το σώμα τους έχει χρώμα στιλπνό καστανό και οι πτέρυγες υποκαστανές.

Οι εργάτες και οι οπλίτες έχουν μήκος 4,5–5 χιλ.

Ο προθώρακας είναι καρδιόσχημος.

• Reticulitermes flavipes Οικογ. Rhinotermitidae

Τα πτερωτά τέλεια είναι λίγο μικρότερα των προηγουμένων. Οι πτέρυγες είναι πιο ανοιχτόχρωμες.

• Kalotermes flavicolis Οικογ. Kalotermitidae

Τα πτερωτά έχουν μήκος 6 χιλ. και κάθε πτέρυγα 10 χιλ.
Το γενικό χρώμα είναι καστανόμαυρο ενώ ο προθώρακας είναι κίτρινος.

Βιολογικός κύκλος

Ενδιαφέρον παρουσιάζει ο βιολογικός κύκλος των τερμιτών. Πρόκειται για μια οργανωμένη κοινωνία, με βασιλιά, βασίλισσα, οπλίτες, εργάτες κ.ά.

Οι προσβολές στο ξύλο οφείλονται αποκλειστικά στην δραστηριότητα των εργατών, οι οποίοι ταΐζουν τα άλλα άτομα της αποικίας από αναρροφημένο ξύλο (φαινόμενο που λέγεται «τροφάλλαξη»).

Να σημειωθεί ότι πολλά ξυλοφάγα δείχνουν σαφή προτίμηση σε «μαλακά ξύλα» (κωνοφόρα) ενώ άλλα σε «σκληρά ξύλα» (δρυς, οξιά κ.ά.).

Προληπτικά μέτρα

Όταν πρόκειται να κατασκευαστεί οποιαδήποτε κατοικία, θα πρέπει να ερευνηθεί πολύ καλά η περιοχή και το έδαφος. Δεν πρέπει να υπάρχουν στην περιοχή προσβεβλημένα δένδρα ή θάμνοι, κορμοί, υπολείμματα ξύλων (πριονίδι, ξύσματα), καυσόξυλα, πεσμένα φύλλα κ.ά.

Καταπολέμηση

Χημικές μέθοδοι
Ως προς τους υπόγειους τερμίτες δημιουργείται φραγμός από τερμιτοκτόνο ή και σύστημα παρακολουθήσεως με δολώματα περιμετρικώς της κατοικίας μεταξύ της αποικίας και των ξύλινων κατασκευών, με παράλληλη εξουδετέρωση των πηγών υγρασίας επάνω από το έδαφος και περιορισμό της υγρασίας στους υπόγειους χώρους της κατοικίας.
Σε περίπτωση μεγάλης προσβολής, να γίνεται αποστράγγιση και αερισμός των τοίχων με αύλακες αερισμού. Αναζητούνται, σκάβοντας, οι βάσεις του τοίχου ή της ξύλινης κατασκευής και ακολουθεί έγχυση τερμιτοκτόνου στα σημεία αυτά και στο χώμα που είναι σε επαφή με το θεμέλιο.
Οι τρύπες που δημιουργήθηκαν, κλείνονται σχολαστικά με τσιμέντο (Μπουχέλος, 2003).

Υγρά εδάφους. Εφαρμοζόμενα στο έδαφος υγρά τερμιτοκτόνα.
Μη-απωθητικά. Τα τελευταία χρόνια, υπάρχει η τάση για δημιουργία τερμιτοκτόνων τα οποία δεν είναι απωθητικά, έχουν σχετικώς αργή δράση και προφανώς θανατώνουν μεγαλύτερους αριθμούς τερμιτών στο έδαφος.

Μέθοδος επενδύσεως, Trap –Treat – Release (TTR).

Είναι μία τεχνική για καταστολή ή και εξάλειψη αποικιών κοινωνικών εντόμων, κυρίως υπόγειων τερμιτών. Συχνά συγχέεται με τη μέθοδο του δολώματος όμως στην TTR, η τοξική ουσία εφαρμόζεται εξωτερικώς στο σώμα των τερμιτών ως επένδυση. Οι επενδυμένοι τερμίτες μεταφέρουν αποτελεσματικότερα μεγαλύτερες ποσότητες της τοξικής ουσίας από ότι οι τερμίτες που έχουν καταπιεί το δόλωμα. Σε συνθήκες αγρού, θανατώθηκαν 50-100 άλλα άτομα από κάθε επενδεδυμένον τερμίτη. Είναι μέθοδος φιλική προς το περιβάλλον και την υγεία των ανθρώπων και κατοικιδίων, επειδή χρησιμοποιεί μικρές ποσότητες φαρμάκου. Η καταπολέμηση με χημικά εμπόδια χρησιμοποιεί συνήθως πάνω από 5.000 φορές μεγαλύτερη ποσότητα φαρμάκου και τα υπολείμματά τους παραμένουν επί περισσότερα από 20 χρόνια. Επιπλέον, η ποσότητα του φαρμάκου που χρησιμοποιείται, εφαρμόζεται μόνο στον οργανισμό–στόχο, περιορίζοντας την έκθεση σε αυτό, οργανισμών μη–στόχων (Μπουχέλος, 2003).